Düğün gecesi; bir lokmanın içinden geçen vuslat

“Öldüğüm gün, tabutumu götürürlerken, bende bu dünya derdi var sanma! Benim için ağlama, yazık, vah, vah deme! Beni toprağa verdiklerinde de veda, veda deme! Mezar bir perdedir ki, onun arkasında cennetin huzuru vardır! Batmayı gördün değil mi? Doğmayı da seyret! Güneş’le Ay’a gurubdan hiç ziyan gelir mi? Yere hangi tohum ekildi de bitmedi? Endişelenme! İnsan tohumu bitmeyecek diye telâşlanma! Toprağa konulduğumu zannetme! Ayağımın altında yedi gök vardır.” Hz. Mevlânâ

Bazı kelimeler vardır ki, söylenir söylenmez insanın içinde bir yankı uyandırır. Öyle bir uyanıştır ki mânâsı harflerinden daha geniştir. Şeb-i Arûs da böyledir. İlk bakışta bir tarih, bir gece, bir hatıra gibi görünür ise de yaklaşıldıkça bir hâl, bir edep, bir bakış olarak kendini açar. Kışın Konya’ya ağır bir sessizlikle indiği, taş duvarların bile sükûta büründüğü o vakitte insan sesini kendiliğinden alçaltır, zira bu gece, yüksek sesle anlatılacak bir geceden ziyade, içe doğru eğilerek anlaşılacak bir zamandır. Şeb-i Arûs, Mevlânâ’nın bu dünyadan ayrıldığı 17 Aralık 1273 tarihini işaret etse de onun diliyle bu ayrılık, bir nihayet değil, bir eşiğin aşılması, karanlık bir kapanış değil, başka bir varoluşa açılan kapıdır.

O nedenledir ki Mevlânâ, bu geceye “Şeb-i Arûs” yani “Düğün Gecesi” derken, insanın ölüm karşısındaki en köklü korkusunu usulca yerinden oynatır. Zira düğün, ayrılığı değil, birleşmeyi, kavuşmayı anlatır. O gece, sevgiliden kopuşun değil, sevgiliye varışın gecesidir. Bu yüzden Mevlânâ’nın ölüm telâkkisi hüzünle değil, sükûnetle, hatta derinlerde saklı bir sevinçle çevrilidir. Beden, artık dar gelen bir elbise, ruh ise asıl menziline yürüyen bir misafirdir. Düğün gecesi nasıl ki süs ve gürültüyle değil, hazırlıkla, edeple, içe çekilmiş bir sevinçle yaşanırsa işte Şeb-i Arûs da böyledir. İnsan kalabalıklardan ayrılır, içindeki dağınıklığı toplar, bir kavuşmaya hazırlanır. O nedenle tarih bu geceyi bir vefat olarak kayda geçirmiş ise de Mevlânâ, onu, insanın fanilikle barıştığı bir vuslat vakti olarak bilmeyi öğretmiştir

Asırlar boyunca bu anlayış, mevlevî payitahtı olan Konya’ya bağlı olmakla, Anadolu, Ortadoğu ve Balkanlar’da kurulan yüz kırk mevlevîhânede bir merasimin ötesine geçmiş, bir yaşayış biçimine, bir terbiyeye dönüşmüştür. Sema, bu gecede bir gösteri değil, düğüne çağrılan ruhun sessiz dönüşüdür. Dönen bedenler göğe yükselmek için değil, merkeze yani gönle yaklaşmak içindir. Şeb-i Arûs’un düğün oluşu tam da burada mânâ kazanır ki insan kendinden başka bir şeye kavuşmaz, fakat kendini de olduğu hâliyle götüremez. Fazlalıklar geride bırakılır, ağırlıklar eksiltilir, düğün, süslenmekten önce arınmayı ister. Mevlânâ’nın öğrettiği kavuşma ne coşkun bir sevinçtir ne taşkın bir hüzündür. Daha ziyade, insanın içindeki karmaşanın yatışmasıdır. Bu gece, insanın kendine “Ben neyi bırakıyorum, neyle kalıyorum?” diye sorduğu yerdir.

İşte bu sualin cevabı, Mevlânâ’nın dünyasında en sade ve en sahici hâliyle sofrada görünür. Zira sofra, insanın bütün iddialarını bir kenara bıraktığı nadir mekânlardan biridir. Düğün gecesinde nasıl ki herkes aynı neşenin etrafında toplanırsa, Mevlevîlikte sofra da insanları aynı sessizliğin etrafında birleştirir. Lokmanın küçüklüğü, sabrın büyüklüğünü sınar, bekleyiş ise sevgiyi terbiye eder. Sofra burada gösteriş için değil, ayakta kalabilmek için kurulur. Edep ve erkân bugün sair yerlerde şahit olunan üzere bir süs değil, bir zarurettir. Zira usûl bozulduğunda yalnız yemek değil, birlik de dağılır. Şeb-i Arûs’un düğün oluşu, insanı fazlalıklarını geride bırakmaya, susmayı öğrenmeye, başkasının lokmasına göz kulak olmaya… yani bu sofraya hazırlar. Böylece Mevlevî sofrasında yemek, karın doyuran bir fiil olmaktan çıkar ve insanı pişiren bir terbiyeye dönüşür. O hâlde buyurun ki biz dahi bu terbiyeden nasibimizce alalım.

MATBAH – ATEŞLE TERBİYE OLAN İNSAN

Mevlevîlikte matbah, yalnız yemek pişirilen bir mekân değildir. İnsanın yavaş yavaş kendinden arındığı, ateşle terbiye edildiği bir iç âlemdir. Bu yüzden dergâhın en sade, fakat en ağır yüklü yeridir. Kazanların kaynadığı, odunların çıtırdadığı o köşede pişen yalnız yemek değildir. Orası sabırdır, edep­tir, bekleyiştir. Mevlevî telâkkisinde insan ham hâliyle dünyaya gelir ve olgunlaşmak için ateşe yaklaşması gerekir. İşte matbah, bu ateşin adıdır. Burada geçirilen her an, insanı kendine karşı biraz daha dikkatli, biraz daha ölçülü kılar. Sessizlik, bu terbiyenin ilk şartıdır, zira gürültü, nefsin aceleciliğidir.

Bu anlayış, Mevlevî mutfağını bir disiplinle çepeçevre sarar. Yemek yapmak, basit bir maharet değil, bir emanet, bir mesuliyettir. Bu yüzden dergâhın aşçısı yalnız eline değil, gönlüne de hâkim olmak zorundadır. Rivayete göre Mevlânâ’nın aşçısı olan “Ateş-bâz-ı Velî”, bu anlayışın sembolü hâline gelmiştir ki onun adı, matbahın başında duran ateşi olduğu kadar, insanın içindeki ateşi de hatırlatır. Mevlevîlikte “ser-tabbâh” denilen aşçıbaşı, karın doyurmakla değil, canları pişirmekle vazifelidir. Kazanın kapağı her açıldığında yalnız yemeğin değil, niyetin de açığa çıktığına inanılır. Bu yüzden yemek, dua ile başlar, zira ateş, niyetle birleşmezse yakar ancak olgunlaştırmaz.

Sofra ise bu pişmenin tamamlandığı yerdir. Mevlevîler sofraya “somat” derler ki bu kelime bile başlı başına bir usulün işaretidir. Somat yere yakın kurulur ve insanın başını eğmesini, dizlerini bükmesini ister. Herkes aynı yükseklikte oturur ki kimse ötekinden üstün değildir. Kaşıklar yüzleri yere dönük, sapları sağa bakacak şekilde dizilir. Bu duruş, şükür ve niyazın sessiz ifadesidir. Yemek başlamadan önce çekilen gülbank, sofrayı sıradanlıktan çıkarır ve lokmayı kaderle buluşturur. Yemek boyunca konuşulmaz, zira söz dikkati dağıtır, lokmayı hafifletir. Herhangi biri yemek esnasında su içmek istediğinde diğerlerinin yemeğini bırakıp onu beklemesi, Mevlevî sofrasının en derin terbiyesidir: Kimse, bir başkası tamamlamadan kendini tamam saymaz. Bu sofra insanı doyurmaz, insanı eksiltir. Fazlalıklar bu eksilmede dökülür, geriye yalnız ölçü kalır ve insan, Şeb-i Arûs’un düğün sofrasına hazırlanır gibi, buradan kalkarken biraz daha hafiflemiş olur. Zira Mevlevîlikte yemek, mideyle değil, hâl ile yenir.

SOMAT – SESSİZLİĞİN VE BEKLEYİŞİN AHLÂKI

Mevlevî sofrası gürültüyü içeri almaz, zira burada asıl olan, yemeğin sesi değil, insanın kendi içini işitmesidir. Somat kurulduğunda mekânın havası değişir, adımlar yavaşlar, bakışlar yere eğilir. Sofraya oturmak aceleyle yapılan bir hareket değil, niyetle tamamlanan bir hâdisedir. Dizler yere yaklaşır, başlar istemsizce eğilir. Bu eğiliş bir boyun eğme değil, insanın kendini küçültmesi, başkasına yer açmasıdır. Zira Mevlevîlikte sofra, herkes kendinden bir parça geri çekildiği ölçüde ayakta kalır. Sessizlik burada bir yasak değil, bir terbiyedir. Konuşulmayan her an, lokmanın ağırlığını artırır, zira insan sustukça farkına varır.

Somat erkânında her ayrıntı insanı ölçüye çağırır. Kaşığın yüzüstü kapanışı, elin aceleciliğini dizginler, tuzla başlamak ise sabrın tadını ilk anda hatırlatır. Lokma büyük tutulmaz, zira büyük lokma dikkatsizliğin işaretidir. Herkes aynı kaptan yer ki bu, yalnız paylaşmak değil, eşitlenmek içindir. Sofrada kimsenin önüne ayrı bir pay konmaz, zira Mevlevî telâkkisinde nasip paylaştırılmaz ancak kabul edilir. Yemek boyunca konuşulmaması, sözü değersizleştirmek için değil, lokmayı kıymetli kılmak içindir. Söz çoğaldıkça dikkat dağılır, dikkat dağıldıkça insan kendinden uzaklaşır. Somat ise insanı kendine geri çağırır.

Sofranın en çetin terbiyesi olan suya tekrar dönersek onun istenmediği ancak işaret edildiği görülür. Zira su içen yalnız kendi susuzluğunu gidermez, sofradaki herkesin vaktini de emanet alır. Su içene söylenen “aşkolsun”, bir nezaket sözü değil, bu terbiyeyi taşıyabildiği için verilen sessiz bir onaydır. Bekleyebilen insan, sevebilen insandır, sabır burada öğütle değil, hâl ile öğretilir. İşte somat erkânı yemeğin sonunda da insanı bırakmaz. Gülbank çekilirken eller sofranın kenarına konur, parmaklar içe doğru bükülür. Bu hâl tutmayı değil, tutunmayı anlatır. Sofra insanın elinden kayıp gitmez, insan sofraya tutunur. Yemek bittiğinde de aceleyle kalkılmaz, zira kalkmak bile usule bağlıdır. Baş kesilir, niyaz edilir, mekâna veda edilir. İnsan sofradan doymuş bir bedenle değil, terbiye görmüş bir hâl ile ayrılır. Böylece somat bir öğün değil bir ders olarak kendini ortaya koyar ki bu ders, insanı bir sonraki sofraya, daha doğrusu hayatın büyük sofrasına hazırlar. Zira Mevlevîlikte asıl sofra, insanın her gün önüne kurulan kaderidir ve somat ancak onun provasından ibarettir.

LOKMA – ZAMANIN TADINI TAŞIYAN PİLAV

Mevlevî sofrasında lokma, yalnız ağızdan geçen bir tat değil, zamanın içinden süzülerek gelen bir hatıradır. Her lokma, geçmişten bugüne taşınan sessiz bir bilgiyi barındırır. Bu yüzden Mevlevîler “yemek” demek yerine “lokma” demeyi kabul etmişlerdir. Lokma küçüktür bu nedenle insanın taşıyabileceği kadar olmalıdır. Büyük lokma nefsin aceleciliğini ele verirken küçük lokma ise dikkatin terbiyesini ister. Mevlevîlikte lokma, insanın kendine söylediği bir sözdür: “Acele etme! Doymak için değil, anlamak için buradasın.” Sofrada uzatılan her el, yalnız bugünün değil, geçmişin de iznini alır, zira bu matbah zamansız değildir, bilakis zamanla yoğrulmuştur.

Bu hafızanın en belirgin taşıyıcısı, Mevlevî matbahının sade ama derin pilavıdır. “Lokma” diye anılan bu pilav, nohutla, havuçla, soğanla, kestaneyle ve yağlı etle pişer ki Belh’ten Konya’ya uzanan uzun bir yolun tadını taşır. İçinde fazlalık yoktur, ama eksik de değildir. Her malzeme yerini bilir, haddini aşmaz. Bu pilav, gösterişli sofraların aradığı çeşitliliği sunmaz, fakat insanın aradığı sükûneti verir. Zira Mevlânâ’nın dünyasında tat, çeşitlilikten değil, dengeden doğar. Pilavın tane tane oluşu, insanın dağılmamasını hatırlatır. Birbirine yapışmayan taneler gibi insanlar da yan yana durur, fakat birbirini boğmaz.

Mevlevî matbahında bazı şeylerin bilerek eksik bırakılması da bu terbiyenin parçasıdır. Balığın sofraya girmemesi yalnız bir beslenme tercihi değil, kalbi ağırlaştırmamak içindir. Riyazet günlerinde beden bilerek hafifletilir, zira ağırlaşan beden, ruhu yere çeker. Mevlevîlikte mutfak insanın sınırlarını zorlamak için değil, onları tanıması için vardır. Ne yenildiği kadar, neyin yenilmediği de mühimdir. Bu eksiltme hâli sofrayı daraltmaz, bilakis genişletir. İnsan her şeyden yiyemeyeceğini öğrendiği ölçüde kendini tanır. Lokma burada bir tercih değil, bir teslimiyet olup çıkar.

Pilav yenip gülbank çekildiğinde zaman yeniden akmaya başlar. Sofra vazifesini tamamlamış, insanı bir müddetliğine durmuş olan iç sesine geri vermiştir. Mevlevî sofrasında yemek insanı geçmişe bağlar, fakat orada bırakmaz. Aksine bugüne daha dikkatli, yarına daha hafif adımlarla yürümeyi öğretir, zira bu sofrada tat, damakta kalmaz, hâle dönüşür. Lokma biter, fakat öğrettiği ölçü sürer. İnsan her yeni sofraya oturduğunda, farkına varmadan aynı pilavdan bir parça daha yer “Zamanın kendisinden.”

SUSUŞUN DİLİ – NİYAZ, NAZAR VE “AŞKOLSUN”

Mevlevîlikte söz gelişigüzel harcanmaz, zira her kelimenin insanın iç dünyasında bir ağırlığı vardır. Bu yüzden susmak bir eksiklik değil, bilakis bir olgunluk alâmetidir. Dergâhta konuşulmayan anlar, söylenenlerden daha çok şey anlatır. İnsan sustukça kendini işitir, kendini işittikçe başkasını daha dikkatle duyar. Mevlevî terbiyesinde dil, nefsin aceleciliğinden arındırılır. Söylenecek söz yerini bulana kadar bekler, söylenmeyecek söz ise insanın içinde erir gider. Bu susuş soğuk bir mesafe değil, içten bir yakınlıktır ki Mevlevîlikte asıl bağ kelimelerle değil, hâllerle kurulur.

Bu anlayışın en belirgin tezahürü niyazda ve bakışta kendini gösterir. Bir Mevlevî, karşısındakine gelişigüzel bakmaz, nazar eder. Nazar yalnız görmek değil, görülene hürmet etmektir. Baş keserek yapılan niyaz, insanın kendi benliğini geçici olarak askıya almasıdır. Elin dudağa götürülüşü sırrı saklamaya, kalbin üzerine konuluşu söylenmeyenin ağırlığını taşımaya işarettir. Beden, dile gelmeyen bir ahlâkı anlatır. İnsan karşısındakini yalnız bir kişi olarak değil, kendini tamamlayan bir parça olarak görür. Bu yüzden “sen” geri çekilir, yerini “nazarım” alır, hitap mesafeyi artırmaz, inceltir.

“Aşkolsun” sözü de bu inceliğin en sade ifadesidir. Günlük hayatta kolayca söylenebilir, fakat Mevlevîlikte derin bir karşılığı vardır. O, bir lokma yiyene, bir yudum su içene, bir niyazla yerine oturana söylenir. Bu söz, bir teşekkürden ziyade bir hâlin kabulüdür: “Bu terbiyeyi taşıdın.” Karşılığında söylenen “eyvallah”, bir nezaketin ötesinde, bu kabulü sessizlikle mühürleme biçimidir. Söz uzamaz, büyümez, olduğu yerde durur, zira Mevlevîlikte sözün kısalığı, mânânın derinliğiyle telafi edilir.

Sofrada da bu dil terbiyesi hüküm sürer. Yemek boyunca konuşulmaması, insanı yalnız lokmaya değil, kendine de odaklar. Sözcükler çekildikçe dikkat artar, dikkat arttıkça sofra derinleşir. Mevlevî sofrasında dil mideye değil, gönle bağlanır. Bu yüzden yemek bitip sofra kalktığında geride çok söz değil, çok hâl kalır. İnsan susarak daha az yer, fakat daha çok öğrenir. Böylece sofra, mutfaktan dile, dilden kalbe uzanan bir terbiyenin parçası hâline gelir.

MATBAHTAN MEYDANA – PİŞMEKTEN DÖNÜŞE

Mevlevî terbiyesinde hiçbir hâl birbirinden kopuk değildir, matbahta başlayan yolculuk, meydanda tamamlanır. Kazanın başında öğrenilen sabır, sofrada sınanan ölçü ve dilde terbiye edilen susuş, nihayet semada beden bulur. Bu yüzden sema ansızın doğan bir vecd hâli değil, uzun bir pişmenin neticesidir. İnsan ateşi tanımadan dönemez; eksilmeden çoğalamaz. Matbah insanı kendine alıştırır, sema ise onu kendinden geçirir. Birinde içe doğru, diğerinde merkeze doğru bir yürüyüş vardır. İkisi de Mevlevîlikte birbirini tamamlar.

Sema meydanına giren derviş, sofradan kalkmış bir bedeni taşır. Bu hâl, açgözlülüğünü geride bırakmış, aceleciliğini törpülemiş, sözünü kısaltmış bir insan hâlidir. Kollarını açtığında dünyayı kucakladığını sanmaz, aksine dünyadan el çektiğini ilan eder. Sağ el göğe, sol el yere dönüktür ve aldığıyla verdiği arasında durur. Bu duruş, sofradaki bekleyişin devamıdır. Orada su içeni bekleyen derviş, burada da kendini bekler. Dönüş bir kaçış değil, bir hatırlayıştır. İnsan döndükçe dağılmaz; toparlanır, zira merkez, her zaman yerindedir.

Mevlevîliğin hiçbir aşamada insanı yüceltmeye çalışmaması dikkat çekicidir. Burada amaç büyük olmak değil, yerinde olmaktır. Sofrada dizlerini yere yakın tutan insan, semada da başını hafif eğik taşır. Kibir bu terbiyede tutunacak yer bulamaz. Zira Mevlevîlik insanı yukarı kaldırarak değil, ağır yüklerinden arındırarak yükseltir. Matbahta ateşin başında beklemek, sofrada susmak, meydanda dönmek… Hepsi aynı terbiyenin farklı yüzleridir. İnsan her aşamada biraz daha hafifler. Böylece Mevlevîlikte yemek, yalnız matbahın meselesi olmaktan çıkar, insanın bütün varoluşuna yayılan bir ahlâk hâline gelir. Lokmanın ölçüsüyle başlayan bu yol, gönlün ölçüsüne varır yani sema bittiğinde derviş tıpkı sofradan kalkıp hayata karışan insan gibi başladığı yere döner. Değişen mekân değil, hâldir, zira dediğimiz üzere Mevlevî terbiyesi insanı başka bir yere götürmez aynı yerde başka biri kılar… sessiz bir sofrada, küçük bir lokmayla.

ELİFÎ SOMAT – BİRLİĞİN İNCE ÇİZGİSİ

Mevlevîlikte şekil süs olsun diye değil, mânâyı korumak için vardır. Elifî somat da bu anlayışın sade ve derin bir ifadesidir. İnce uzun bir hat hâlinde serilen bu sofra, adını Arap alfabesindeki “elif” harfinden alır, zira elif dik duruşu ve yalınlığıyla birliği hatırlatır ki onun ne kıvrımı vardır ne fazlalığı vadır. Mevlevîler için elif yalnız bir harf değil, insanın olması gereken hâlin, eğrilmeden durmanın, dağılmadan bir arada kalmanın işaretidir. İşte elifî somat, sofrayı bu hatırlayış üzerine kurar. Canlar karşılıklı oturur, fakat aralarındaki mesafe ayrılık değil, denge üretir. Herkes aynı çizgi üzerinde yerini alır. Bu sofrada oturmak, insanın kendine bir yer edinmesi değil, yerini bilmesidir. Elifî somat insanı yan yana getirir ama birbirine karıştırmaz. Herkes kendi sınırını korurken ortak bir çizgiye dâhil olur. Bu hâl, Mevlevîlikteki birlik anlayışının gündelik hayattaki karşılığıdır. Birlik herkesin aynı olması değil, aynı hizada durabilmesidir. Elif bu yüzden ne çoğalır ne eksilir. O, her hâliyle tektir. Sofra kaldırıldığında sabunlu bezle silinip bir tomar gibi dürülür ki bu da dağılma değil, toplanmadır. Birlik burada geçici bir düzen değil, her seferinde yeniden kurulacak bir niyettir.

Elifî somatta yemek yemek, insana doğruluğu bedeniyle öğretir. Omuzlar gevşer, sırt eğilmez, gözler yere değil, içe döner. İnsan, başkasının önüne taşmadan, kendi yerinde durmayı öğrenir. Sofra gösterişli değil kalıcıdır, zira Mevlevîlikte kalıcılık süslü olandan değil, doğru olandan doğar… Elifî somat, insanı kalabalık içinde kaybolmaktan korur, zira herkesin aynı çizgide oluşu bireyi silmez, ona bir istikamet kazandırır. Sofra burada bir araçtır ki asıl olan, insanın içindeki eğriliğin farkına varmasıdır. Böyle bakıldığında, Mevlevî sofrasındaki her ayrıntı insanı büyük bir yolculuğa hazırlar. Matbahta ateşle başlayan pişme, somatta ölçüyle devam eder, elifî çizgide ise istikamet kazanır. İnsan artık yalnız nefsini terbiye etmiş değil, yönünü de bulmuş sayılır. Yani anlaşılan o ki Mevlevîlikte yol çizgiyle başlar ve kavuşma ise hâlle gerçekleşir.

ŞEB-İ ARÛS GECESİ – SOFRANIN VUSLATA AÇILIŞI

Şeb-i Arûs’a gelince, o Mevlevî terbiyesinin bütün duraklarının aynı anda hatırlandığı nadir bir vakittir. Matbahta başlayan pişme, somatta öğrenilen ölçü, dilde terbiye edilen susuş ve semada tamamlanan dönüş bu gecede bir bütün hâlinde hissedilir. Şeb-i Arûs yalnız bir tören gecesi değil, uzun bir yolculuğun içten içe mühürlendiği andır. İnsan bu gecede ne öğrendiğini değil, neyi geride bırakabildiğini tartar. Zira düğün, ancak yüklerinden arınanlara açıktır. Mevlânâ’nın “düğün gecesi” dediği bu vakit, insanın kendi içindeki dağınıklığı bir kenara bıraktığı yerdir.

Bu gecede sofra, gündelik hâlinin ötesine geçer ve bir hatırlatma olur. Artık lokmanın kendisi kadar, ona yüklenen mânâ da ağırdır. Sofraya oturan insan, yalnız bugünün açlığını değil, hayat boyu biriken ihtiraslarını da karşısına alır. Bu nedenle de Şeb-i Arûs’ta yenilen lokma, geçmişten gelen terbiyenin son halkası gibidir. Acele yoktur, gösteriş yoktur. Bu gece, insanın kendini ispat edeceği değil, kendinden vazgeçeceği bir gecedir. Sofrada beklemek, bu vazgeçişin en sade ifadesidir ki insan başkasının lokmasına göz kulak olurken, kendi içindeki aceleyi de susturur.

Sema başladığında sofra artık görünmez olur da öğrettiği hâl, dervişin bedeninde yaşamaya devam eder. Dönüş, sofradaki ölçünün hareket hâline gelmiş biçimidir. Orada herkes aynı kaptan yer, burada herkes aynı merkezin etrafında döner. Şeb-i Arûs vakti gelip çattığında, insanın yalnız olmadığını, hiçbir zaman da yalnız kalmadığını hatırlatır. Sofra bu hatırlayışın ilk durağı, sema ise son sözüdür. İnsan bu gecede anlar ki kavuşma bir yere varmak değil, bir hâle ulaşmaktır ki bu hâl, en sade yerde öğrenilir.

İşte Mevlevîlerin kurdukları o sofralar, Şeb-i Arûs’ta sessizce vazifesini tamamlar. Zira insan oradan kalktığında artık düğüne çağrılmış, lokma onu hafifletmiş, susuş derinleştirmiş, bekleyiş olgunlaştırmıştır. Bu gecenin sonunda geriye büyük sözler kalmaz da büyük bir sükûnet kalır. Şeb-i Arûs, işte bu düğün gecesinin sükûnetinin adıdır. Bir düğün gecesi gibi geride yalnız toparlanmış bir hayat, yerini bulmuş bir insan bırakır. O gece sofranın öğrettiği hâlin hayata nasıl taşındığı öğrenilir.

HAYATA AÇILAN SOFRA – EDEBİN SESSİZ DEVAMI

Sofra dağıldığında hayat kaldığı yerden devam eder sanılır, oysa Mevlevî terbiyesinde asıl imtihan tam da burada başlar. Matbahta öğrenilen sabır, somatta kazanılan ölçü ve Şeb-i Arûs gecesinde mühürlenen sükûnet, şimdi gündelik hayata taşınmak zorundadır. Zira Mevlevîlik insanı dergâhın duvarları içinde tutmak için değil, onu hayatın içine edeple salmak içindir. Sofrada beklemeyi öğrenen insan sokakta da acele etmez. Lokmasını küçülten sözünü de kısaltır. Başkasının su içişini gözeten, başkasının yükünü de fark eder. Bu edep, insanın yürüyüşüne kadar sirayet eder. Kapı çarpılmaz, söz kesilmez, bakış hoyratlaşmaz. Mevlevîlikte dil nasıl terbiye edildiyse, tavır da aynı ölçüyle inceltilir. İnsan her karşılaşmayı bir niyaz gibi yaşar da her vedayı baş keser gibi yapar. “Ben” geri çekilir, “biz” kendiliğinden yerini alır. Sofrada fazlalık sayılan her hâl, hayatta da ağır gelir. Gösterişten uzak durmak yoksunluk değil, hafifliktir. Bu nedenle Mevlevî edebi insanı yavaşlatır, ancak geride bırakmaz. Ona daha dikkatli bir yürüyüş kazandırır.

Bu yüzden Mevlevî sofrası yalnız geçmişte kalmış bir ritüel değildir. İşiten kulaklar ve gören gözler için bugünün insanına da sessizce seslenir, sessizce görünür. Kalabalık sofralarda bile yalnızlaşan, çok söz arasında kendini kaybeden insan için bu edep bir hatırlatmadır, “Beklemek mümkündür. Susmak mümkündür. Azla yetinmek eksilmek değildir.” Mevlevîlik bu imkânı sofrada öğretir, hayatta sınar. Zira hakiki terbiye kutsal anlarda değil, sıradan günlerde belli olur. Sofrada öğrenilen ölçü pazarda, sokakta, evde sınanır. Böylece insan kimi zaman bir lokmayla, kimi zaman bir susuşla her gün yeniden o sofraya çağrılır. Her seferinde aynı sual döner, “Bugün neyi eksiltebildin? Ne kadar bekleyebildin? Ne kadar sustun?”

SOFRADAN KAVUŞMAYA

İşte pek aziz okurlar,

Her sofra nihayetinde kalkar. Şeb-i Arûs ise başlangıcın adını koyar. Matbahta pişen, somatta ölçülen, susuşta derinleşen insan, bu gecede artık düğüne çağrılmıştır. Buradaki düğün dünyaya ait bir sevinç değildir, dünyayla kurulan bağın inceltilmesidir. Sofrada öğrenilen edep, insanı ölüm fikrine hazırlar. Zira Mevlânâ’nın dünyasında ölüm karanlık bir kopuş değil, tamamlanmış bir yürüyüştür. İnsan sofrada nasıl acele etmeyi bırakıyorsa, bu eşikte de korkuyu geride bırakır. Lokmanın küçüklüğü, nefsin susması, bekleyişin terbiyesi… bunların hepsi insanı kavuşmaya hazırlar. Şeb-i Arûs, işte bu sofranın hazırlığının adıdır.

Anlattığımız erkân, susûş, bekleyiş ve ölçü, aslında insanın kendi fânîliğine alışmasının yollarıdır. Sofrada dizlerini yere yaklaştıran insan toprağa yaklaşmaktan ürkmez. Kaşığını yavaş kaldıran, hayatın elinden alınışını da sükûnetle karşılar. Mevlevîlikte ölüm korkutucu değildir, zira ölüm tanımadık bir hâl değil, sofrada her gün prova edilen bir teslimiyettir. Bu yüzden Mevlânâ’nın öğrettiği yol, ölümden kaçmayı değil, onu anlamayı teklif eder. Sofranın ayakta kalması için gösterişten nasıl vazgeçiliyorsa, bu eşikte de tenin ağırlığından vazgeçilir. Geriye kalan, canın hafifliğidir. Şeb-i Arûs’un düğün oluşu tam da burada mânâ kazanır ve insan dünyada öğrendiği edebi öte âleme götürür. Lokma biter, fakat terbiye bitmez. Sofra toplanır, fakat birlik dağılmaz. En nihayet insan anlar ki, bütün bu yolculuk bir sofrada başlamış, bir kavuşmada tamamlanmıştır.

“Ey can! Sende bu toprak perdesi ile örtülmüş gizli bir hayat vardır… Burada, gayb âleminde gizlenmiş yüzlerce Yusuf gibi güzeller mevcuttur… Bu ten sureti, yâni ceset, toprağa kurban verilince, o can sureti kalır… O ten sureti fânî, can sûreti ise bâkîdir… Bil ki ölüm, ruhun bir başka âleme doğması hâdisesinin sancısıdır. Yâni bu fânî âlem için adı ölümdür, ama bâkî ve ebedî olan âlem için adı doğumdur!.. Hem değil mi ki, canı Allah almaktadır; bil ki ölüm, has kullar için şeker gibi tatlıdır. Kezâ ölüm, ateş bile olsa, Allah’a halîl olana güllük gülistanlıktır, âb-ı hayattır. Ölümü korkutucu kılan, onu zorlaştıran, şu ten kafesidir. Teni bir sedef gibi kırdığın zaman, ölümün bir inciye benzediğini sen de göreceksin!..” Hz. Mevlânâ

Vesselam.

Saray ve Kültür Tarihçisi A. Çağrı Başkurt