Muğlalı Çivizâdelerin İbnü’l-Arabî ve İbn Teymiyye’nin Fikirleri Çerçevesinde Mevlevîlere ve Tasavvufa Yaklaşımı

Eyyup Bozlakoğlu, Sebahattin Samur

Öz*

15-18. yüzyılların Osmanlı İmparatorluğu’nda birçok ulamâ ailesi sayabiliriz. Bu ailelerin katkıları çerçvesinde kültürel ve bilimsel gelişmeler meydana gelmiştir. Bu safhada hem dinî hem dünyevi ilimlerde önemli katkılar sağlayan ulemâ aileleri arasında, Muğla kökenli Çivizâdeler özgün bir yere sahiptir. Osmanlı medrese sistemine yaptıkları katkılar ve kaleme aldıkları eserlerle tanınan bu aile; müderrislik, kadılık ve şeyhülislamlık gibi önemli görevlerde bulunmuş, ilim dünyasına önemli katkılar sağlamıştır. Çalışma, Çivizâde ailesinin İbn Teymiyye (öl. 728/1328) ve İbnü’l-Arabî (öl. 638/1240) eksenindeki fikirsel etkilerini, toplumsal algılar üzerindeki yansımalarını ve özellikle Çivizâde Muhyiddin Efendi’nin (öl. 954/1547) azline giden süreçte Selefî çizginin rolünü ele almaktadır. Çivizâdelerin Anadolu’daki sosyo-dinî yapıya bakışı ve tasavvufa mesafeli duruşları, özellikle şeyhülislamlık makamında tarikatlara karşı sergiledikleri tutumla dikkat çekmektedir. Ailenin Mevlevilere yönelik eleştirileri ve tasavvufa karşı mesafeli yaklaşımları, tarihsel olarak geniş tabanlı bir sosyal destek bulamamalarında etkili olmuştur. Çivizâdelerin Tasavvufa eleştirel yaklaşımı, İbn Teymiyye’nin İbnü’l-Arabî’ye yönelik sert eleştirileriyle örtüşmektedir. İbn Teymiyye, İbn Arabî’nin vahdet-i vücut, hatmu’l-velâye ve gaybdan haber verme gibi görüşlerini Kur’an ve Sünnet çizgisinden sapma olarak değerlendirmiştir. Çivizâde ailesi, İbnü’l-Arabî’ye yönelik eleştirileriyle bu tartışmalardaki pozisyonunu belirginleştirmiştir. Çivizâde Muhyiddin Efendi ve Ataullah Çivizâde, İbnü’l-Arabî ve Mevlevîler hakkındaki eleştirel yaklaşımlarıyla Osmanlı yönetiminde görev yaptıkları süreçte tasavvufa mesafeli bir çizgi izlemişlerdir. İbn Teymiyye’nin bidat ve hurafelerle mücadele eden sert üslubu, Çivizâdelerin de etkisiyle Osmanlı ulemasında yankı bulmuş ve sonraki kuşaklara taşınmıştır. Çalışmada, Çivizâdelerin Kadızâdeliler hareketiyle fikrî bağlantıları incelenmiş ve Selefî yaklaşımın Osmanlı toplumundaki etkileri arşiv belgeleri ile desteklenmiştir. Osmanlı tarihine dair birinci elden kaynaklar, çağdaş çalışmalar ve ansiklopedik bilgiler ışığında yürütülen çalışmada, Çivizâdelerin İbn Teymiyye çizgisindeki yerini ve Osmanlı uleması içindeki farklı konumu değerlendirilmîştir. Bu bağlamda, ailenin ilmî ve dinî etkileri detaylı bir şekilde ortaya konulmuştur.

Anahtar sözcükler: İslam Tarihi, Tasavvuf, Çivizâdeler, Mevlevîlik, İbn Teymiyye

The Approach of Çivizâdes from Muğla towards Mevlevis and Sufism within the Framework of the Ideas of Ibnu’l-Arabi and Ibn Teymiyye

Abstract

Numerous scholarly families existed in the Ottoman Empire between the 15th and 18th centuries. Cultural and scientific developments occurred within the framework of the contributions of these families. Among the scholarly families that made significant contributions to both religious and worldly sciences during this period, the Çivizades of Muğla origin have a unique place. Known for their contributions to the Ottoman madrasah system and the works they wrote, this family held important positions such as professorships, judgeships and Sheikh al-Islam, and made significant contributions to the world of science. The study examines the intellectual influences of the Çivizade family in relation to Ibn Teymiyye (d. 728/1328) and Ibnu’l-Arabi (d. 638/1240), their impact on social perceptions, and, in particular, the role of the Salafi movement in the dismissal of Çivizade Muhyiddin Efendi (d. 954/1547). The Çivizade family’s perspective on the socio-religious structure in Anatolia and their distant stance towards Sufism are particularly significant in understanding their approach to religious orders, especially when they were in the status of Sheikh al-Islam. The family’s criticism of the Mevlevis and their distant approach towards Sufism contributed to their lack of broad-based social support. The Çivizade family’s critical approach to Sufism aligns with Ibn Teymiyye’s harsh criticism of Ibnu’l-Arabi. Ibn Teymiyye regarded Ibn Arabi’s views— including the unity of being, the hatm al-walaya and claims of esoteric knowledge—as deviations from the teachings of the Quran and the Sunnah. The Çivizade family made their position clear in these discussions with their criticism of Ibnu’l-Arabi. With their critical approaches to Ibn Arabi and the Mevlevis, Çivizâde Muhyiddin Efendi and Ataullah Çivizâde followed a line that kept their distance from Sufism during their term in the Ottoman administration. Ibn Teymiyye’s harsh style, combating heresies and superstitions, resonated with the Ottoman ulema under the influence of the Çivizâdes and continued to shape scholarly discourse in subsequent generations. This study examines the intellectual connections between the Çivizâdes with the Kadızâdeliler movement, supporting the impact of the Salafi approach on Ottoman society with archival documents. In the light of first-hand sources, contemporary studies and encyclopedic information on Ottoman history, the place of the Çivizâdes in the line of Ibn Teymiyye and their different position within the Ottoman ulema were evaluated. In this context, the family’s scientific and religious influences were presented in detail.

Keywords: Islamic History, Sufism, Çivizades, Mevlevi Order, Ibn Teymiyye