SADREDDİN KONEVÎ’DEN MEVLÂNÂ’Y A İSLÂM ÇEVRESİNDEKİ EDEBİYATIN GELİŞME SEYRİ

SADREDDİN KONEVÎ’DEN MEVLÂNÂ’Y A İSLÂM ÇEVRESİNDEKİ EDEBİYATIN GELİŞME SEYRİ

Yrd. Doç. Dr. A. Necla PEKOLCAY

Siyâsî ve bilhassa içtimâi hâdiselerin te’siriyle oluşup-gelişen İs­ lâm tasavvufunun Anadolu’da yerleşmiş Türkler arasında ayrı bir yeri vardır. İslâm ahlâk veya kültürüne, yâhut her ikisine de sâhip şeyhlerin kurdukları tekkeler, Anadolu halkı için birer eğitini ve öğ­retim merkezi olmuştur.

İslâm tasavvufunu yönlendiren Selçuk Anadolu’su şeyhleri, İs­lâmî ve edebî bilgileriyle, ;bu dönem İslâmî Türk edebiyatının da is­tikametini daha ziyâde tasavvufa çevirmişlerdir.

Bu bildiride, târihî ve içtimâi âmiller üzerinde durulmayacak, Muhyi’d-in İbnü’l-Arabî’nin terbiyesinde yetiştiği bilinen Sadred­din Konevî ile ona çok kıymet verdiği kaydedilen Mevlânâ’nın tâkîbettiikleri yoldan kısaca söz edilecektir.

Vahdet-i vücut konusunu şeyhinin görüşü açısından değerlen­diren Sadreddin Konevî’nin, öğrenmek için devamlı sual sorması usûlü, onun tasavvufta sür’atle büyük bir mesâfe alışının sebebi gi­bi görünmektedir. Hayâtının bâzı safhaları hakkında değişik bilgi­ler verilmekle beraber, Şeyhi Ekber ile arasındaki konuşmalar, he­men bu konudaki her kaynakta dile getirilmektedir. Ayrıca, Şeyh Sadreddin Muhammed b. İshâ’k el-Konevî’nin zâhirî, bâtınî, aklî ve naklî ilimlere hakkı ile vâkıf olduğu kaydedilmekte, Hoca Nasreddin Tûsî v.b. ile bu konularda sual ve  cevaplar vâkî  olduğun­dan  bahsedilmektedir.  Ondan bu yolda istifâde edenler  ara­sında Mevlânâ Kutbeddin Şîrâzî, Şeyh Fahreddin Irâkî, Şeyh Sadred­din Fergânî’nin isimleri de geçmektedir. Gerçi mutasavvıflar ara­sında sual sorarak öğrenme sâdece Sadreddin Konevî’ye mahsus de­ğildir; fakat, kat’edilen mesâfe içinde, sorulan soruların fayda sağla­ma derecesini ayarlama ayrı bir yetenek ve metod işidir ki, Şeyh Sadredin’in her ikisine de sâhip olduğu görülmektedir. Kaynak­larda kaydedilmiş bulunan bu muhâverelerden ‘birini kendisi şöyle anlatıyor: “ (Şeyh Ekber) ol sözlerden bâzın iâde ederdi … Ayıtdum:“Benüm bir hâcetüm dahî kalmışdır. Sana vâkî olan tecellî-i zâtî ki, ba’de hicâb yokdur dahî ekmele ansuz müstekar yokdur bana dahî hâsıl ola.” Şeyh, benüm suâlümi kabûl eyledi ve ayıtdı: “Ol ki istedün, mebzuldür…” (Nefâhatü’l-üns trc., s. 633).

Konevî’nin, ihtisas meyânında sohbet ettiği büyük zâtlardan bi­ri de, kayıtlara göre, Mevlânâ’dır. Sual ile muhakemeye ve doğruyu bulmaya sevketme usûlünü Mevlânâ’da da görüyoruz. Bilhassa, zıd­dı ile isbat metodu dâhilinde birçok edebî san’atın gerçekleştiği Mes­nevi, kişileri İslam tasavvufunun ışığında İslamiyet’e yöneltmiş en kuvvetli eseridir. Doğruluğun geniş yer tuttuğu eserde, şeytana uy­mamak, yâni nefsi zararlı arzulardan temizlemek lüzûmuna birçok değişik vesilelerle işâret edilmiştir. Hırs ve tama’ın insanı kolayca yanlış yollara sevkedeceğinden bahsedilmiştir. Örnekler vermeye ça­lışalım :

Sad hezârân dâm ü dânest ey Hüdâ

Mâ çü mürgâm-ı harîs ü bî-nevâ

“Ey Allâlhım, (bu dünyâda)  yüzbinlerce tuzak ve tâne vardır. Biz  (gâfil insanlar) ise, aç ve haris kuşlar gibiyiz.”  (371. beyit).

Mîrehânî her demî mârâ vü bâz

Sûy-i dâmî mî-revîm ey ser-firâz.

“Ey yüce Allâh, Sen bizi her dem bir tuzaktan kurtarmaktasın ama biz (yine) diğer ‘bir tuzağa gitmekteyiz. (373. beyit).

Mâ derîn enbâr gejndüm mî-künîm

Gendüm-i cem’ âmede güm mî-künîm

“Biz (bu dünyâ) anbarına buğday topluyoruz ama toplamış ol­duğumuz buğdayları da kaybediyoruz.”  (374. beyit).

Burada bahis konusu olan, mânevî azığın kaybıdır; çünkü, gön­lü Allâha vermeden yapılan ibâdetin değeri yoktur. Gönlü dünyâ ar­zularına meylettirerek, Allah’a yönelmekten men’eden de nefs-i emmâredir. Fakat, gâfil insan bunun farkında değildir.

Mûş tâ ejıbar-ı mâ hufre zedest

Ez feneş enbâr-ı mâ vîran şüdest

“Fâre anbarimızda delik açmış, onun hilesinden anbarımız harâbolmuştur.” (376. beyit).

Yâni gönle şeytan girmiş, onu ve mânevî azığı azar azar kemirmiştir.

Evvel ey can def’-i şerr-i mûş kün

V’angeh ender cem’-i gendüm Kûş kün

“Ey can, evvelâ farenin defi çâresine bak, ondan sonra buğday toplamaya çalış.” (377. beyit).

Ger ne mûşî düzd der anbâr-ı mâıst

Gedüm-i a’mâl-i çil sâle kücast?

“Eğer bizim anbarda hırsız fare olmasaydı, kırk yıllık amel buğ­dayı nereye giderdi?” (379. beyit).

Rîze rîze sıdk-ı her rûze çirâ

Cem’ mî-nâyed derin enbâr-ı mâ

“Sıdk ve istikamet azığı azar azar olsun anbarımızda niçin top­lanmıyor?” (380. beyit).

Bes sitâre-i âteş ez âhen cehîd

V’an dil-i sûzîde pezrüft ü keşîd

“Demirden birçok kıvılcım sıçradı; yanmış gönül de (o kıvılcım­ları) çekip aldı.” (381. beyit).

Lîk der zulmet yekî düzdî nihân

Mî-nihed engüşt ber istâregân

“Lâkin karanlık içinde gizlenen bir hırsız var ki, kıvılcım­ların üstüne (söndürmek için) parmak basıyor.” (383. beyit).

Ger hezârân dâm bâşed her kadem

Çün tu bâ mâyı nebâşed hîç gam

“Ey Eğer Sen (ey Allâhım) bizimle berâber olursan (bizi muha­faza edersen) her adım başında binlerce tuzak olsa, bize gam yok­tur.” (384. beyit).

Çün inâyetet büved bâ mâ mukîm

Key büved bîmî ezan düzd-i leîm?

“Senin inayetin bize mukîm olunca, o alçak hırsızdan (şeytan­dan) ne korkumuz olur?” (385. beyit).

Yukarıdaki beyitlerde doğru harekete ve gönlü temizlemeye gay­ret ettikten sonra, Allah’tan yardım dilemek lüzûmunu gösteren Mevlânâ, zıddı ile isbat metodu içinde, mü’min ve fâsıkı de şöyle va­sıflandırır :

İn küned ez emr ü an behr-i sitîz

Ber ser-i istîzerûyân hâk rîz

“Bu (yâni mü’min, mahzâ emre itaat için, o (yâni fâsik), mücâ­dele ve gösteriş için yapar. Böyle ikiyüzlü adamların başlarına top­rak saç.” (281. beyit).

Münâfık kimsenin sonunu da şöyle belirtir:

Mü’minanrâ bürd bâşed akıbet

Ber münafık mât ender Âhiret

“ Sonunda, mü’minler münafıklara galebe çalarlar; münâfıklar Âhiret’te mat (mağlûp) olurlar.” (284. beyit).

Sık-sık kıyâsa da yer veren Mevlânâ, bunu münâfık kelimesi üzerinde şöyle gerçekleştirmektedir:

Ziştî-i in nâm-ı bed ez harf nîst

Telhî-i an âb-ı bahr ez zarf nîst

“Bu çirkin lafz (yâni münâfık lafzı), harften dolayı (çirkin) de­ğildir; (nitekim) deniz suyunun acılığı da kaptan (yâni kabı dolayısiyle) değildir.” (292. beyit).

Harf zarf âmed deru mânâ çü âb

Bahri mânâ indehü ümmülkitâb

“Harf zarf gibi, mânâ ise  onun (o zarfın)  içindeki su gibidir; Mânâ denizi ise, Allah indinde sâbit olan Ümmü’l-‘kitâb’dır.” (393. be­ yit) .

(bk. Ra’d sûresi, 39.: M eâlen: “Allah dilediğini mahveder, iste­diğini sâbit kılar. Ümmü’l-Kitâ’b ise O’nun indindedir.” ) .

Dünyâ ve din sıhhatini de şu tezatlar içinde ortaya koymuştur ki, beyitte hem âhenk, hem mânâ zenginliği vardır:

Sıhhat-i in hîs zi ma’mûr-ı ten

Sıhhat-i an hîs zi tahrîb-i beden

“Bu (yâni dünyevî) hissin sıhhati tenin mamurluğundadır; o (yâni din) hissinin sıhhati, bedenin tahrîbindedir.” (302. beyit).

Zîrâ dünyâ nimetleri ile gözü dolan kişi, dîne gereğince yönele­mez; ancak, yöneldiğini zanneder.

Âl-i İmrân sûresi, 92.ye dayanan Mevlânâ, meâlen: “ Sevdikleri­nizden infâk ve tasadduk etmedikçe, birrü hayra kat’iyyen nâil olamazsınız “mânâsında olan âyeti şu beyitlerle açıklamaya gayret et­mektedir :

Kerd vîrân hâne behr-i genc-i zer

Ve’z heman genceş küned ma’mûr ter

“Biri, define için evini harâbeder; fakat, bulduğu hazîne ile o harâbeyi eskisinden ma’mûr ‘hâle getirir.” (304. beyit).

Âbrâ bübrîd ü cûrâ pak kerd

Ba’dezan cûrâ revan kerd âb-ı hord

“Biri suyu kesip derenin yatağını temizler; ondan sonra, dereye temiz ve içilecek su akar.” (305. beyit).

Postrâ bişkâft peykânrâ keşîd

Post-i tâze ba’dezaneş ber demîd

“Biri de deriyi yarıp, saplanmış oku çıkarır; ondan sonra, (yara iyileşip) yeni deri peydâ olur.” (306. beyit).

Meselenin sonunu da şöyle bağlamaktadır:

Kâr-ı bîçünrâ ki keyfiyyet nihed

İn ki güftem in zaruret mîdihed

“Kendisine nasıl ve niçin demlemeyen Allah’ın işine kim keyfiy­ yet vaz’edebilir? Bu söylediklerim zarûret icâbıdır.”  (308. beyit).

Sonuç olarak :

1- Sadreddin Konevî’den Mevlânâ’ya uzanan İslâm tasavvufu çerçevesi içinde İslâmî Türk edebiyatında toplulukları Kur’an dâire­sinde, öğretme ve eğitmeye, bilinçli bir inanca yöneltmeye mütemâyil bir üslûp gelişmiştir.

2- Tezat san’atının yer aldığı eserlerde zıddiyle isbat veya kı­yas metodu göze çarpmaktadır.