ŞEYH GALİP DİVANI’NDA SOMUTLAMA VE SOYUTLAMALAR

ŞEYH GALİP DİVANI’NDA SOMUTLAMA VE SOYUTLAMALAR

CONCRETISATION AND ABSTRACTION IN SHEIKH GHALIB’S COLLECTED DIVAN POEMS

Handan BELLݹ

ÖZ

Edebi metinlerde, yazar ve şairler soyut kavramları daha iyi anlatabilmek için somut bir kavramı benzetme yoluyla somutlama, ardından ise bu somutlamayı benzetilen varlıktan uzaklaştırarak soyutlama yapmaktadır. Somutlama, anlaşılması zor olanın, soyut olanın beş duyu organıyla algılanır şekilde anlatımıdır. Soyutlama ise somut olanın kendi varlığından uzaklaştırılarak, bazı özellikleri yalınlaştırılarak oluşturulan yeni formudur. Şair, soyutlamaya anlatılmak istenenin daha basit ancak etkili anlatımı için bazen ise tasavvufi bir öğretinin anlatımı sırasında ihtiyaç duyar.

Klasik Türk şiirinde bir varlığın reel tasviri yerine birkaç ayrıntısı silinerek oluşturulmuş tasviri ile karşılaşılmaktadır. Bu çalışma ile Şeyh Galip Divanı’nın somutlama ve soyutlamalar bağlamında incelenmesi amaçlanmaktadır. Şeyh Galip’in Mevlevi bir şair olmasının yanında divanında derin bir anlam yapısı ve edebî kaygılarla oluşturulmuş bir şiir dilinin olması şiirlerinin somutlama ve soyutlama tekniği bakımından da incelenmesini elzem kılmıştır. Bu çalışmanın giriş bölümünde sanatta somutlama ve soyutlama tekniği ele alınmıştır. Daha sonra Şeyh Galip Divanı’ndaki soyutlama ve somutlamaların tasnifine geçilmiştir. Bu bağlamda seçilen beyitler, ilahi olan ile, geometrik şekillerle, tabiatla ve mitolojik unsurlarla yapılan somutlama ve soyutlamalar başlıkları altında ele alınarak incelenmiştir. Çalışma sonucunda klasik Türk şiirinde ilahi olanın somutlama yoluyla anlatıldığı, beşerî olan unsurların ise somutlama ve soyutlamalarda kullanıldığı görülmüştür.

Anahtar Kelimeler: Şeyh Galip, Mevlevi, Tasavvuf, Somutlama, Soyutlama

ABSTRACT

In literary texts, to be able to express concrete and abstract ideas, and to maintain the continuance of the subject, authors and poets need to abstract the entity that is to be explained from its own existence and present it in a new form. These new forms that have been formed by drawing the concrete entity away from its own existence and by simplifying its certain features, can be regarded as a kind of abstraction of the subject that is to be explained. This abstraction is needed sometimes for explaining what is desired to express in a simpler but effective way, and some other times for presenting a reality in the artist’s subconscious. In classical Turkish poetry, instead of the real description of many entities, depictions which have been formed by wiping away a few details can be observed. In this study, Sheikh Ghalib’s poems have been examined in terms of concretization and abstracting. For this analysis, first the subject of abstraction and symbolism in classical Turkish poetry has been theoretically discussed, after that the couplets in Sheikh Ghalib’s collected Divan poems that include concretization and abstracting have been expounded. In addition to being a Mawlawi poet, Sheikh Galib’s presence in his divan has a deep semantic structure and a poetic language created with literary concerns, making it essential to examine his poems under the title of concretization and abstraction. At the root of abstraction lies the idea of unity of entities. Using an abstraction after using concretization is a frequently encountered technique in Turkish classical poetry and Sufistic poetry. The couplets in Sheikh Ghalib’s collected Divan poems have been examined under the headings of the concretization and abstracting through the divine, geometrical shapes, nature, and mythological figures. As a result of the study, it was seen that the divine beloved was abstracted in classical Turkish poetry, and the elements of the divine beloved were embodied.

Keywords: Sheikh Ghalib, Mawlawi, Mysticism, Embodiment, Abstraction

Extended Abstract

In literary texts, to be able to express concrete and abstract ideas, and to maintain the continuance of the subject, authors and poets need to abstract the entity that is to be explained from its own existence and present it in a new form. These new forms that have been formed by drawing the concrete entity away from its own existence and by simplifying its certain features, can be regarded as a kind of abstraction of the subject that is to be explained. This abstraction is needed sometimes for explaining what is desired to be expressed in a simpler but effective way, and some other times for presenting a reality in the artist’s subconscious. Abstraction in literary texts is most commonly seen in poetry. Among the reasons for the existence of abstracted selves in poems can be listed the appealing of poems to sentiments, and for that reason, aiming to get away from the real world by means of poetry and abstracting the characters in poetry from real life by idealizing them.

In this study, Sheikh Ghalib’s poems have been examined in terms of concretization and abstracting. For this analysis, first the subject of abstraction and symbolism in classical Turkish poetry has been theoretically discussed, after that the couplets in Sheikh Ghalib’s collected Divan poems that include concretization and abstracting have been expounded.

Abstraction in the classical Turkish poetry can be defined as providing the poet’s expression of the main notion to be explained by moving the objects with lots of details away from them and by making these objects separate from their true forms – in other words by making them abstract. In this case, the object to be abstracted is taken as a whole and the foregrounded parts in the author’s perception – not everything seen – are included in the abstraction. Hence, abstraction is not exactly the previous entity, and also the newly formed entity does not indicate a concrete, substantial and visible thing. In classical Turkish poetry, instead of the real description of many entities, depictions which have been formed by wiping away a few details can be observed. For instance, describing the likeness between the rose and the human being by putting forth the characteristics of the rose, show that there is a concretization between the beauty of the rose and the beauty of the human. In this case, by making many details of the beautiful one insignificant, and by making him/her resemble the rose because of several characteristics, the concretization of human-rose can be made. One can also see this in the elements of beauty of the represented beloved one in classical Turkish poetry. When the characteristics of concretization and abstraction are considered in classical poetry, it can be seen that the primary purpose of the poet is to express the concrete one and he/she makes use of abstraction that is used in many fields of art in order to express the concrete by means of literary expression. For example, in literary texts the main purpose is to express the abstract beauty and the concrete elements of beauty in a concrete way. In expressing the abstract beauty, a concrete precis is needed. In order to find this concrete precis, the poet prefers to describe the beloved by using the technique of abstraction, by abstracting the beloved from a real form and by concentrating on a few details in which the elements of beauty are re-schematized. The classical Turkish poet’s expression not of the individual but the universal one, and his/her describing the beautiful one that is portrayed the same by everybody, is a sign of expressing the concept of beauty with abstract art.

The couplets in Sheikh Ghalib’s collected Divan poems have been examined under the headings of the concretization and abstracting through the divine, geometrical shapes, nature, and mythological figures.

Concretization and Abstracting through the Divine: At the root of abstraction lies the idea of unity of entities. Using an abstraction after using concretization is a frequently encountered technique in Turkish classical poetry and Sufistic poetry. An abstract concept is made concrete by being likened to a concrete object, and then using this concretized abstract concept, the Divine beloved is abstracted. In this way, the concretized and the abstracted notions’ following one another is a method for strengthening the literary expression.

Concretization and Abstracting through Geometrical Shapes: In Turkish classical poetry, one can see the alteration of the truth and its being treated in a different analogy by abstraction. In this kind of poetry, features of shape such as roundness, pointedness, sharpness, and length are used in abstracting the existing reality rather than as aesthetic elements. For that reason, abstracting the concrete beauty of the beloved by geometrical shapes takes this beauty to an inaccessible point and in this way makes one consider that what the poet tries to say is not the accessible human beauty but a holy one. In general sense in the Turkish poetry, and particularly in Sheikh Ghalib’s, the beauty of the holy one is expressed by using geometrical shapes and thus by abstracting human beauty.

Concretization and Abstracting through Nature: In Islamic art, when objects are imitated for art, they are also stylized. It is true for both flower and animal depictions and abstract entities. Behind the existent perfect beloved image in the classical Turkish poetry, also lies abstraction. A completely perfect depiction of the beloved, by abstracting him/her from the humane, takes him/her though the Divine that holds all the titles. In this sense, while the human beloved may have just one of these attributes, the Divine beloved may have all of them.

Concretization and Abstracting through Mythological Elements: Mythological beliefs stem either from not knowing the reality behind existence or from attaching the reason and result relationship continuously to nature. By using mythological elements, creation of entities of which reason and result relationship is abstract, can be concretized.

As a final comment, in this study it was intended to determine the use of concretization and abstraction in Sheikh Ghalib’s Collected Divan Poems. Then, these determined examples were analyzed. Thereby, the way abstraction is made in the classical Turkish poetry and the reasons for using abstraction in poetry have been emphasized. This study is also significant as it puts forth the style of Sheikh Ghalib, one of the most important Mawlawi poets. As a result of this study, how much and for what purpose concretization and abstraction are made use of in Sufistic poetry has also been set forth.

Giriş

Edebî metinlerde yazı ile betimleme yapılırken soyut ve somut varlıklar somutlanmakta ve soyutlanmaktadır. Somut, “Varlığı duyularla algılanabilen, müşahhas, konkre, soyut karşıtı” (Türkçe Sözlük, 2011, s. 2137) anlamına gelirken somutlaştırma en öz tanımıyla “Somutlaştırmak işi”dir (Türkçe Sözlük, 2011, s. 2137). Somut, “Gerçekle ilgili olan, doğrudan doğruya gerçeğe dayanan, deneyimle sıkı bir ilişki içinde bulunan”dır (Çağbayır, 2007, s. 4292). Somutlaştırmak “Soyut bir şeyi algılanabilir duruma getirmek; somut gerçeklik kazandırmak; somut hâle getirmek”tir (Çağbayır, 2007, s. 4292). Soyut ise; “Varlığı duyularla algılanamayan, mücerret” olandır (Türkçe Sözlük, 2011, s. 2148). Bir felsefe terimi olarak soyut, “Nesnelerin, olayların, fenomenlerin, onlardan, yani nesnelerin, olayların ve fenomenlerin kendilerinden ayrı olarak düşünülen ya da değerlendirilen nitelikleri için kullanılan sıfat”tır (Cevizci, 1999, s. 794). Soyut ile yakından ilgili olan soyutlama ise somut olanın soyut özellik kazanmasıdır. Sözlük anlamıyla soyutlama, “Deneyimin içeriğindeki bir ögeyi, doğal kuruluşundan, yapısal ve fonksiyonel ilişkilerinden ayırarak kendinde ve kendi başına düşünme işlemi; duyu yoluyla algılanan gerçeklikte birbirinden ayrılmaz olan iki ögeden birini düşünce yoluyla ayırma, yalıtlama, diğerinden ayırarak ortaya çıkarma. Birbirlerinden başka bakımlardan farklılık gösteren nesnelerin ortak niteliğini düşünce yoluyla yakalayıp, genel bir fikir, bir kavram oluşturma; somut bir tarzda tek tek gözlemlenen özelliklerinden çok, birbirine benzeyen sonsuz sayıda durum veya ortamda gözlemlenebilen genel bir özelliği yakalama işlemi”dir (Cevizci, 1999, s. 794). Bir başka tanımıyla soyutlama (abstraction) “Belli durumlardan benzerlik çıkararak, genel fikirler ya da kavramlar oluşturmak”tır. (https://www.psikolojisozlugu.com/abstraction-soyutlama, Erişim Tarihi: 3.11.2020).

Soyutlama teriminin sanattaki varlık sürecine bakıldığında resim sanatında ilk olarak soyutlama tekniğinin kullanımı 19. yüzyıla denk gelmektedir. Hilma af Klint, Wassily Kandinsky, Piet Mondrian, Kazimir Malevich, Robert Delaunay ve Frantisek Kupka bu sanatın öncüleri olarak kabul edilmektedir. (https://www.unlimitedrag.com/post/soyut- resim-sanatinin-oncusu, Erişim Tarihi: 13.08.2020). Edebiyatta soyutlama tipler, olaylar ve kavramlar düzleminde yapılır ve soyutlamanın temsilî özelliği kullanılarak anlatılmak istenen şeye dikkat çekilir. Örneğin Karagöz ve Hacivat, Meddah ve Ortaoyunu gibi geleneksel oyunlarda soyutlanmış tiplerle karşılaşılmaktadır. Türk edebiyatında soyutlama daha çok soyutlanmış tipler şeklinde yapılmaktadır. “Her üç türdeki tipler çoğunlukla birbirlerinin karşıtıdırlar ve kişileştirme bu karşıtlıklarla ve yinelemelerle gerçekleştirilir. Tip boyutundaki kişiler belli durumlar karşısında durağan ve değişmez özelliklerinden dolayı hep belli davranışları gösterirler. Bu tiplerin ilişkilerinde de değişmezlik vardır. Kusurları ve zayıflıklarıyla belirginleşen bu tipler başka bir anlatımla “soyutlanmış” kişilerdir” (Küçük Arat, 2007, s. 98). Edebî eserlerde soyutlanmış kişiler, absürt bir vücut yapısına sahip olur ve bu soyutlanmış tiplerin varlığı da belli bir amaç dâhilindedir. Soyutlamanın sanat dallarındaki kullanımlarına bakıldığında, soyutlama tekniğinin sanatçının bilinçaltıyla ve mensup olduğu zümrenin sanat anlayışıyla yakından ilgili olduğu görülür.

Edebiyatta somutlama ve soyutlamalar şairin ve yazarın zihnindeki düşünceyi yansıttığı metinde aranmalı ve bu tekniğin malzemesinin dil olduğu göz önüne alınmalıdır. “Yazı, betimlemeler yoluyla sözü görselleştirir; kalıp bir söyleme, kelama dönüştürür, yorumdan, eleştiriden uzak tutar” (Taburoğlu, 2016, s. 17). Resim sanatındaki soyutlamalardan edebî metinlerdeki soyutlamaları ayıran nokta burasıdır. Yazı ile soyut olan görselleşir; ancak tam olarak somutlaşmaz, sembol, imge vb. adlar verilen edebî terimlere dönüşür. Soyutlamaların edebî akımlar içerisinde sembolizmde etkin olarak kullanıldığı bilinmektedir. Simge kullanımı özünde anlatılmak istenenin başka bir varlıkla soyutlanmasıdır. Bu tekniğin edebî metinlerde kullanımı sembolizm akımını doğurur. “Sembolizm, XIX. yüzyılın son çeyreğinde Batı şiirinde hâkim olan bir sanat akımıdır. Roman ve tiyatroda da yer yer tesiri görülen sembolizm, -özellikle- 1885-11202 tarihleri arası Batı şiirinde en parlak dönemini yaşamıştır” (Çetişli, 2006, s. 106). Bu anlamda sembolizm soyutlama ile yakından ilgilidir. Soyutlama konusunu sembolizmle birlikte düşünmek gerekliliği, somutlama ve soyutlamaların edebî akımlarla olan bağını da güçlendirmektedir. “Sembolizm 1886’da birden ortaya çıkan bir akım değildir. Bu akımın tarihi çok eskilere dayanır. Baudelaire Kötülük Çiçekleri eseriyle akımın başlangıç noktasını belirler. Ama kaynakları bakımından sembolizm duyarlılığının oluşumu Alfred de Vigny, Shakespeare gibi sanatçılara hatta çok daha öncesine kadar uzanır. Sembolizm sadece on dokuzuncu yüzyılın son çeyreğinde ortaya çıkmamıştır. Bu akımın ve neslin ilham kaynakları arasında romantizm ve romantik kaynaklar önemli yer tutar” (Kefeli, 2009, s. 58-59, Akt. Altundaş, 2016, 101). Edebi metinlerde tasvirî dil kullanımlarında özellikle duyguların anlatımında sembol kullanımı elzemdir. “Edebiyat dille yapılan bir sanattır. Dilin temeli olan kelimeler ise, dış dünyadaki varlıkların kendileri değil, sembolleridir. O hâlde hangi akıma bağlı olursa olsun bütün edebî eserler, bir semboller bütünüdür” (Çetişli, 2006, s.110). Edebî metinlerde sembol kullanımı bilinen tarihinden çok da gerilere gitmektedir.

Klasik Türk edebiyatında sembollere benzer yapıda olan benzetmelerin kullanımı yoğunluktadır. Sembollerin temeli olan benzetmeler (teşbih) bir tür benzeşim (analogie) dolayısıyla semboldür. Ancak klasik Türk şairine sembolist şair adlandırılması yapılmamaktadır. Klasik şairin de sembolik bir dil kurma amacından çok asıl yapmak istediği şey yeni ve kimsenin daha önce kullanmadığı teşbihleri bulmak, dolayısıyla yeni benzetme örüntüleri oluşturmaktır. “V. Hugo da insanla Tanrısal düzlem arasında her şeyin bir benzeşim (analogie), bir uyum içinde olduğunu belirtir. Hugo 1822’de Les Odes’un önsözünde: ‘Şiirin alanı sınırsızdır. Görülen dünyanın altında nesnelerden çok nesnelerin içindeki gizil varlığı çözebilecek gözlere bütün parlaklığıyla görünen düşüncel bir dünya var’ derken, ozanlara gizemli görev düştüğünü anımsatır. Bunun da batının öteden beri tanımadığı bir düşünce biçimi içinde, ‘sezgi’ (intuition) ile gerçekleşebileceğine inanır. Gerçekten de Michaud’nun da dediği gibi ‘kişinin ve tinsel evrenin’ karşılaştıkları bu noktada ozan, Tanrısal esinle, gizemli bir duyum ve görü ile fizikötesine ulaşır, onu aşar ve bilinç ötesinden (supraconscience) en yüce gerçeğe Saltık’a (absolu) erişir. Ozanın görevi bu noktada bitmemiştir. Yaratma eyleminin gizilliğine ortak olan ozan müzik ve imge gücü kuvvetli sözcüklerle, bu en anlatılmaz duyuüstü gerçeğe biçim verir” (İnal, 2013, s. 173). Şiirde de benzetmelerin temel amacının şairin kendi sezgisini somutlamalar veya soyutlamalar yoluyla okuyucuya aktarmasıdır.

Batı’da edebî akımlar reform hareketleriyle birlikte terim olarak edebiyat dünyasına dâhil olurken akımların özünde yer alan realist ve romantik bakış açısı, izlenimci tavır, gerçeği ve doğayı tasvir Batı edebiyatından önce, Doğu edebiyatlarında yüzyıllar öncesinde varlık göstermiş, ancak akım olarak isimlendirilmemiştir. Toplumun yönünü batıya çevirmesi, reform hareketleri Doğu edebiyatlarından beslenen Türk edebiyatında da değişimlere sebep olmuş ve XIX. yüzyıldan itibaren Batı edebiyatındaki akımlar, Türk edebiyatı içerisinde ad olarak da kullanılmaya başlanmıştır. Türk Edebiyatında “Akımlarının doğuşunda dönemin etkili siyasi ve toplumsal olayları büyük rol oynamıştır. Olaylar ve akımlar arasında doğrudan bir etkileşim vardır. Bu etkileşim aynı zamanda felsefi, kültürel ve sanatsal bakış açılarını meydana getirmiştir” (Kara, 2010, s. 93). Klasik Türk şiirindeki bazı ekollerde realizm, romantizm, sembolizm, empresyonizm ve ekspresyonizm akımlarının ifade biçimleri, sanat anlayışları görülebilmektedir. “Sebk-i Hindî’yi batıdaki edebî ekollerle karşılaştırırsak, onda önce müphemiyeti ön planda tutan sembolizmi, sonra hissî tarafıyla dikkati çeken romantizmi ve dış alandaki görüntüleri kendine göre manalandıran empresyonizmi buluruz” (Alparslan, 1988, s. 13-14). Empresyonizm, soyut betimlemelerin yoğun olduğu, iç gözlem ve iç gerçekliğin önemli olduğu öznellik ve soyutlamanın da yapıldığı ve simgecilikle birlikte soyutlama bağlamında var olan akımdır. “Empresyonizm akımı, edebiyatın şiir ve tiyatro türlerinde belli ölçüde etkili olmuştur. Çoğu zaman sembolizmle iç içe görülen şiirdeki empresyonizm, -resimde olduğu gibi- dış dünya ile sanatkârın iç dünyası arasındaki ilişkiyi esas alır. Bu ilişkide asıl olan, dış dünyanın sanatkârın ruhunda bıraktığı intibalardır. Bir başka söyleyişle empresyonist şiir, dış dünyanın, sanatkârın iç dünyası perspektifinden görünüşünün ifadesidir” (Çetişli, 2006, s. 118). Sanatkârın iç dünyasının dış dünyada yansıması ise klasik şiirde soyutlamalar yoluyla yapılabilmektedir. Soyut dışavurumculuk olarak da bilinen ekspresyonizm, “söz konusu gerçek anlayışı bizi, nesneleri olduğu gibi değil, olması gerektiği gibi; kendilerini değil, manalarını vermeye çalışan bir gerçekçilikle yüz yüze getirir. Bu da, tabii olarak soyutlama ve simgelemenin kapısını aralar” (Çetişli, 2006, s. 122). Şiirde soyutlama, birçok ayrıntısı olan nesnelerin ayrıntılarından uzaklaştırılarak gerçek formundan ayırılarak -soyutlaştırılarak- şairin asıl anlatmak istenen kavramı anlatmasını sağlamaktadır. “Kavramlar, fazlalıktan kurtulmuş basit, iyi şekillenmiş biçimler olarak algı-verisi oluşturmaya yatkındırlar. Ancak soyutlama, bütünden birkaç ögenin alınması olayı değil, çok daha karmaşık bir değintiyi gerekli kılar. Soyutlama, algı ve düşünce arasındaki halkayı tamamlayan bir özelliktir” (Ergün, 2017, s. 235). Bu durumda soyutlanacak nesneye bütün olarak bakılır, görülen her şey değil yazarın algısında öne çıkan parçalar soyutlamaya dâhil edilir. Böylece soyutlama tam olarak önceki varlık değildir, aynı zamanda oluşan yeni varlık da somut elle tutulur gözle görülür bir varlığa işaret etmemektedir. “Soyutlamanın düşünsel bir eylem, bir ayırma işlemi olduğu; geneli ve öz olanı arınmış bir biçimde elde etmek amacıyla soyutlama yapıldığı; amacın özü ele geçirmek olduğu ve özle ilgili olmayan unsurların elenip göz önüne alınmadığını belirtmek yanlış olmayacaktır” (Küçük Arat, 2007, s. 7).

Devamı:…

1Dr. Öğr. Üyesi, İnönü Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Malatya, Türkiye E-mail: handan.belli@inonu.edu.tr